دکتر ناصر پارسا
عضو هیات علمی و مدیره مرکز جامع سرطان و انجمن سرطان ایران وانجمن سرطان آمریکا
مشاور علمی درامور بین الملل به بنیاد بیماران خاص و سازمان نظام پزشکی و خیرین سلامت کشور
عضو هیات امناء وریئس هیات مدیره بنیاد خیریه مهیار ( حمایت از بیماران مبتلا به سرطان )
پیشگیری – علل – تشخیص و درمان پوکی استخوان
پیشگیری از پوکی استخوان (استئوپروز)
استخوان بافت زنده‌اي است كه از دو لايه داخلي و خارجي تشكيل شده است. لايه داخلي ضخيم بوده و از شبكه‌هاي متعدد و محكمي تشكيل شده كه توده های استخواني را میسازد. در بدن انسان استخوان‌ها به طور مرتب ساخته شده و از بين میروند. ساختمان استخوان از یک ماده پروتئینی به نام کلاژن و یک ماده معدنی به نام فسفات کلسیم تشکیل شده است. البته سرعت اين روند در تمام عمر فرد يكسان نيست؛ به طوري كه توده استخواني در سنين 20 تا 30 سالگي به حداكثر ميزان خود مي‌رسد و سپس به تدريج كاهش مي‌يابد. اگر ميزان تخريب استخوان بيش از ساخته شدن آن باشد، فضاهاي بين شبكه‌هاي داخلي استخوان بزرگ مي‌شوند و اصطلاحا پوكي استخوان اتفاق مي‌افتد. در اين وضعيت، استخوان ضعيف شده و با كوچك‌ ترين ضربه دچار شكستگي مي‌شود. اين پديده در سنين سالمندي شايع بوده اما با اقدامات ساده‌اي مي‌توان آن را به تاخير انداخت يا شدت آن را كاهش داد. پوكي استخوان براحتي توسط دستگاه مخصوص تراكم استخوان اندازه‌گيري میشود که 15 تا 20 دفیفه مي‌كشد. اگر پوكي استخوان مشاهده شد ، از طریق توصيه‌هاي دارويي و غيردارويي مي‌توان از پيشرفت آن و شكستگي استخوان ‌پيشگيري كرد. عواملی چون، کلسیم، ویتامین دی، رژيم غذايي (غلات، لبنيات، حبوبات، سبزيجات، ماهي ها، جگر،تخم مرغ و ميوه جات)، ترك مصرف دخانيات، فعاليت بدني و مصرف روزانه 10 لیوان آب از پيشرفت پوكي استخوان جلوگيري مي‌كند. داروهاي موثر در افزايش توده استخوان بايد با تجويز پزشك مصرف شوند. با پيش بيني دستگيره و نرده در محل پله، آشپزخانه و حمام؛ كنترل مستمر موانع عبور و مرور و استفاده از صندلي در حمام و آشپزخانه از زمين خوردن جلوگيري كنيد. پوكي استخوان توسط دستگاه مخصوص تراكم استخوان اندازه‌گيري میشود که 15 تا 20 دقیقه مي‌كشد. اگر از داروهاي آرام بخش استفاده مي‌كنيد حتمامسیر رفت و آمد خود را در شب كنترل كنيد. هر روز به مدت 20 دقیقه در معرض مستقیم نور آفتاب باشید تا ویتامین دی کافی در بد نتان ساخته شود. از منابع كلسيم و ويتامين دی به اندازه كافي در رژيم غذايي خود استفاده كنيد. از مصرف دخانيات به هر شكلی (سيگار و قليان و مواد مخدر) خودداري كنید. فعالیتها و ورزش های روزانه (30 دقیقه پیاده روی) را در برنامه زندگي خود بگنجانيد.
علل پوكي استخوان
پوكي استخوان یک بیماری نهفته است كه در بیشتر مواقع تا شكستگي استخوان هیج علامتي از خود نشان نمیدهد. ستون فقرات، استخوان ران، لگن، ‌مچ دست و انتهاي ساعد به ترتيب شايع‌ترين محل‌هايي هستند كه در اثر پوكي استخوان دچار شكستگي مي‌شوند که با درد شديد همراه هستند و علامت ديگري ندارند. انحراف ستون مهره‌ها در اثر جوش خوردن خودبخودي‌ آن‌ها مي‌تواند از علايم دیگر اين بيماري باشد. در حدود 20 در صد از خانمهای ایرانی مبتلا به پوکی استخوان شدید می شوند و 35 در صد مبتلا به پوکی استخوان خفیف می شوند .
سن: با ازدیاد سن، تراكم استخوان در هر دو جنس به تدريج كاهش مي‌ يا بد، به طوري كه از حدود 40 سالگي به بعد، تراکم در حدود یک درصد در سال كاهش مي‌يابد.
جنس: پوكي استخوان در زنان به دليل كم بودن توده استخوان و پديده يائسگي شايع‌تر است. زنان 5 برابر مردان دچار شكستگي استخوان مي‌شوند ولی مردان چاق هم در خطر پوکی استخوان بالایی هستند.
يائسگي: هورمون‌هاي جنسي (استروژن و پروژسترون) نقش مهمي در استحكام استخوان‌ها دارند.
نژاد و عوامل ارثي: نژاد آسيايي و افرادي كه پوست و موي روشن دارند بيشتر در معرض پوكي استخوان هستند.
بيماريها: برخي بيماري‌ها مانند بيماري‌هاي مزمن كبد و كليه، ديابت نوع 1، افزايش هورمون تيروئيد و پاراتيروئيد، اختلالات هورمون‌هاي جنسي، اسهال مزمن و اختلالات سوء جذب، بي‌اشتهايي عصبي، پيوند اعضا و برخي سرطان‌ها باعث افزايش پوكي استخوان مي‌شوند.
مصرف داروها: مصرف طولاني مدت داروهاي حاوي كورتون، داروهاي ضد صرع و داروهايي كه براي درمان بيماري‌هاي تيروئيد مصرف مي‌شوند؛ موجب بروز پوكي استخوان مي‌شود. اين دسته داروها حتما بايد با تجويز پزشك و در صورت نياز با مكمل‌هاي دارويي مانند كلسيم و ويتامين دی مصرف شوند.
فعاليت بدني: ورزش سبب افزايش رشد استخواني به ويژه در كودكي و دوران بلوغ مي‌شود. ورزش مناسب و متناسب با سن بطور مستمر موجب افزايش تراكم استخواني مي‌شود. كلسيم باعث قوي شدن استخوان‌ها مي‌شود. ویتامین دی نيز مثل كليدي است كه باعث ورود كلسيم میشود. مصرف اين دو ماده در رژيم غذايي به پيشگيري از پوكي استخوان كمك مي‌كند.
مصرف دخانيات و الكل: مصرف دخانيات شامل سيگار، قليان، پيپ و چپق موجب اختلال در جذب كلسيم و ساخت استخوان میشود. مصرف الكل نيز با کاهش فعاليت سلول‌هاي سازنده استخوان (سلولهای اوستیوبلاست) موجب پوكي استخوان مي‌شود. حدود 5 درصد زمين خوردگي‌ها منجر به شكستگي مي‌شوند. عواملي مانند موانع محيطي، نور كم، اختلال بينايي، فراموشي، استفاده از داروهاي خواب‌آور در افزايش احتمال سقوط و شكستگي نقش دارند.
پوكي استخوان علامتي ندارد ولي با مشاهده اين علا ئم به پزشك مراجعه كنيد، كاهش قد به ميزان حدود 3 سانتي متر نسبت به دوران جواني که اغلب همراه انحنای مهرهای پشت است. شكستگي در اثر ضربه خفيف يا زمين خوردن جزيي .
تشخیص ودرمان پوکی استخوان
استئوپروز جزو یکی از چهار دشمن اصلی بشر یعنی استئوپروز، سرطان، سکته قلبی و سکته مغزی است، بهترین تشخیص استئوپروز معمولاً به دنبال یک شکستگی بالینی حاد است که با انجام یک آزمایش سنجش تراکم استخوان انجام میشود. شیوع پوکی استخوان و کاهش توده استخوانی در مردان با شیب بیشتری در حال افزایش است و از آنجایی که میزان مرگ و میر به دنبال شکستگی در مردان بیشتر از زنان است، اهمیت موضوع بیشتر می شود.
در حال حاضر بیشتر برنامه های آموزشی و پیشگیری از استئوپروز در زنان و بویژه زنان یائسه متمرکز شده و گسترش دامنه آموزش و پیشگیری به کل جامعه از جمله گروه مردان کمک کننده خواهد بود. همچنین با توجه به افزایش جمعیت افراد مسن حتی در صورت ثابت بودن شیوع استئوپروز، در سال های آینده با خطر جدی عوارض و شکستگی روبرو خواهیم بود .
در نهایت تغییر شیوه زندگی و در راس آن فعالیت بدنی و تغذیه می تواند نقش مهمی در پیشگیری از پوکی استخوان داشته باشد. بعد از درمان شکستگی ، باید بیمار تحرک خود را حفًظ کند تا از استئوپرز جلوگیری شود. مهمترین درمان های غیرجراحی و غیردارویی، ورزش درمانی و استفاده از بریس هستند. هدف استفاده از بریس ها حمایت از اندام یا تنه به صورت کنترل، هدایت، بی حرکتی یا محدود کردن حرکات مفاصل و اندام است تا بیمار بتواند بهتر از اندام خود استفاده کند. از بریس ها همچنین برای کاهش نیروهای وارده به اندام ها و تصحیح شکل اندام استفاده می شود. استفاده از این بریس ها 2 تا 3 بار در روز و هر بار حدود یک ساعت در بهبود تعادل و کاهش زمین خوردن مبتلایان به پوکی استخوان موثر بوده است.
پژوهشگران، 32 حوزه ژنتیکی ناشناخته مرتبط با بیماری پوکی استخوان و شکستگی را شناسایی کردند. یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که تغییرات در توالی‌‌های ژنها باعث پوکی میشود که از مشارکت ترکیبی دهها ژن ناشی می‌شود. ساختار ژنتیکی این بیماری بسیار پیچیده است. برای درمان پوکی استخوان از این داروها استفاده شود. بیس‌فسفوتات‌ها ، آگونسیت – آنتاگونسیت‌های استروژن، هورمون درمانی جایگزین، کلسی‌تونین، هورمون پاراتیروئید و جراحی ترمیمی مهره‌ها. اخیرا محققان سوئدی دریافتند که هورمون رشد قادر است اثرات ناشی از پوکی استخوان را در زنان پس از یائسگی کاهش دهد. این تحقیقات که به مدت 10 سال به طول انجامید، نشان می دهد که استفاده از هورمون رشد در اوایل یائسگی می تواند علایم پوکی استخوان را کاهش دهد و از شکستگی استخوان جلوگیری کند.