بيتا بيضايي
كارشناس ارشد تغذيه
درمان ديابت، بيمارمحور است. ازاين جهت كه مي توان با بهبود شيوة زندگي از قبيل تغذية سالم و فعاليت بدني مناسب تا 70درصد جلوي ابتلا به ديابت را گرفت. همچنين با كاهش 5درصد از اضافه وزن، 30 درصد وضعيت درمان بهبود مييابد؛ بنابراين رژيم غذايي بخش مهمي از درمان بيماران ديابتي است.
گلوكز (قند خون) سوخت مصرفي سلولهاي بدن، به خصوص سلول هاي مغزي است. به همين دليل، تمام مواد غذايي مصرفي در بدن به گلوكز تبديل مي شوند تا انرژي بدن براي فعاليت هاي روزمره تأمين شود. بيماران ديابتي نياز به برنامة غذايي مناسبي دارند كه كارشناس تغذيه بايد براي آنها تنظيم كند. اين برنامه براي كنترل كردنِ بهتر قند خون، اثربخشي داروهاي مصرفي، پيشگيري از افت قند خون در فواصل وعده هاي غذايي و پيشگيري از افزايش قند خون پس از صرف وعدة غذايي است. برنامة غذايي بيماران مختلف با هم متفاوت است؛ زيرا فاكتورهاي وزن، قد، ميزان قند خون، شاخص هاي آزمايشگاهي، بيماريهاي همراه و سابقة خانوادگي افراد با هم متفاوت است.

برنامة غذايي مناسب در ديابت
نكتة بسيار حائز اهميت در داشتن يك برنامة غذايي مناسب و كارآمد در پيشگيري و درمان ديابت، رعايت سه اصل طلايي تعادل و تنوع و ميانه روي است. تمامي برنامه هاي غذايي براساس هرم غذايي طراحي مي شوند كه داراي هفت گروه غذايي نان و غلات، ميوه ها، سبزيجات، گوشت، لبنيات، چربي و شيريني (قند ساده) است.
تعادل به معناي مصرف روزانه هر هفت گروه غذايي است. تنوع يعني روزانه انتخاب هاي متنوعي از هر گروه غذايي داشته باشيد و هفتگي از انواع اقلام موجود در هر گروه مصرف كرده باشيد. ميانه روي به معناي مصرف مقدار مناسب از هر گروه است؛ به عبارت ديگر، در مصرف زياده روي نكنيد و به دليل علاقه داشتن به يك مادة غذايي، بيش از حد معمول و مجاز نخوريد. بنابراين هنگامي كه تصميم به غذا خوردن مي گيريد، بايد به سه اصل فوق فكر كنيد. كارشناس تغذيه به شما مي گويد كه در هر وعدة اصلي و ميانوعده، چه ميزان از چه مادة غذايي را به شرط رعايت سه اصل طلايي، مصرف كنيد.

نماينده (اندكس)گليسمي، مقياسي است كه مشخص ميكند هر غذا با چه سرعتي قندخون را افزايش مي دهد.
غذاهاي داراي انديس گليسمي زياد، مانند نان هاي سفيد، برنج، ماكاروني، سيب زميني، هندوانه و طالبي به سرعت سطح قندخون را افزايش مي دهند. درحالي كه نان هاي سبوس دار و حبوبات با نماية گليسمي كم، قند خون را آهسته افزايش مي دهند. اما درحال حاضر، پاسخ گلسيمي (حاصل ضرب نماية گليسمي در مقدار كربوهيدرات مصرفي) مواد غذايي مصرفي درخور توجه است؛ زيرا بررسي ها نشان داده اند، هنگامي كه بيمار انواع مختلف كربوهيدرات ها را مصرف مي كند، پاسخ گليسمي در صورت برابر بودن مقدار كربوهيدرات كل، يكسان است.
به عبارت ديگر، شاخص بندي گليسمي، به منظور مقايسة اثرات فيزيولوژيك كربوهيدرات هاي مصرفي بر گلوكز خون است؛ بنابراين اگر برنامة غذايي متنوع و متعادل و تحت نظر كارشناس تغذيه باشد، مي توانيد مواد غذايي را بدون نگراني از افزايش بيش از حد قند خون مصرف كنيد.
گروه هاي غذايي
هنگام انتخاب نان و غلات، توصيه مي شود كه انواع سبوس دار مانند نان هاي تيره، برنج قهوه اي و ماكاروني سبوس دار را انتخاب كنيد و هنگام طبخ آن ها، روغن كمي استفاده كنيد. سبوس ها به آهستگي قند خون را افزايش مي دهند، ضمن اينكه حس سيري طولاني تري فراهم مي كنند. درصورتي كه ديابت به كليه آسيب رسانده باشد، از مصرف نان هاي سبوس دار به دليل داشتن فسفر زياد، پرهيز كنيد.
سبزي ها و ميوه ها را تازه و فصلي تهيه كنيد و از انواع آن ها مصرف كنيد و دريافت آن ها را محدود به چند نوع خاص نكنيد؛ زيرا سبزي ياميوه اي خاص، همة انواع ويتامين ها و مواد معدني را ندارد و براي دريافت همة انواع آن ها بايد ميوه ها وسبزي هاي مختلفي مصرف كنيد. اين دو گروه، علاوه بر تأمين ريزمغذي ها، فيبر زيادي دارند كه به سبب آن به تدريج قند خون را افزايش مي دهندو حس سيري را طولاني مي كنند.
انواع كم چرب لبنيات را مصرف كنيد. لبنيات، علاوه بر تأمين پروتئين و چربي، كربوهيدرات دارند؛ بنابراين مصرف آن ها را به مقداري كه كارشناس تغذيه در برنامة غذايي شما گنجانده است، محدود كنيد.
چربي گوشت ها را كاملاً جدا سازيد و مصرف گوشت قرمز را به حداقل برسانيد. مرغ و ماهي را چند نوبت در هفته مصرف كنيد. مصرف حبوبات به دليل دارا بودن فيبر محلول و نماية گليسمي كم و نحوة طبخ آب پز توصيه مي شود. گوشت ها كربوهيدرات ندارند؛ اما طي فرآيند گلوكونئوژنز در كبد تبديل به گلوكز مي شوند.
همان طور كه گفته شد روزانه چربي مصرف كنيد. اين گروه كربوهيدرات ندارد اما نمي توانيد آن را آزادانه مصرف كنيد؛ زيرا چربي نيز طي فرآيند گلوكونئوژنز در كبد تبديل به گلوكز مي شود و قابليت افزايش دادن قند خون را دارد. بر حسب وضعيت وزني هر فرد و سابقة خانوادگي چربي خون، ميزان مجاز مصرفي روزانة آن براي افراد مختلف، متفاوت است.
قندهاي ساده به سرعت قند خون را زياد مي كنند. بسياري از بيماران ديابتي از قندهاي مصنوعي و محصولات مخصوص بيماران ديابتي استفاده مي كنند. اين محصولات، كالري كمي دارند و فاقد گلوكز هستند.
طعم شيرين آن ها توسط قندهاي الكلي و مصنوعي تأمين مي شود؛ ولي بايد بدانيد كه واژة فاقد گلوكز به معناي فاقد كربوهيدرات و كالري نيست. اين محصولات نيز قند خون را افزايش مي دهند و مصرف آن ها مانند قندهاي ساده بايد محدود شود.
رفتارهاي غذايي مناسب همان طور كه گفتيم، بيمار ركن اصلي در روند درمان بيماري است. كارشناس تغذيه، ميزان كالري دريافتي ،كربوهيدرات، پروتئين و چربي روزانة لازم را محاسبه و برنامة غذايي شما را تنظيم مي كند. اما شما هستيد كه با رعايت اين برنامة غذايي و رفتارهاي غذايي مناسب، مي توانيد در افزايش اثربخشي روند درمان خود سهيم باشيد. اين رفتارهاي غذايي مناسب كدام اند؟
1. صبحانه بخوريد؛ زيرا مصرف صبحانه در تنظيم سوخت و ساز بدن و ممانعت از پرخوري در وعده هاي غذايي بعدي مؤثر است. به علاوه، مصرف صبحانه عامل پيشگيري از ديابت است.
2. مصرف ميان وعده را فراموش نكنيد. بيمار ديابتي به هيچ وجه اجازة حذف ميان وعده را ندارد.اين عمل نه تنها به كاهش قند خون كمك نمي كند؛ بلكه موجب پرخوري در وعده هاي غذايي مي شود. بيمار ديابتي بايد روزانه، سه ميان وعده دريافت كند تا در فواصل وعده هاي غذايي دچار افت قند خون نشود.
3. غذا را آب پز يا بخارپز يا كبابي طبخ كنيد. غذا را كم نمك و كم چرب صرف كنيد.
4. غذا را كاملاً بجويد و به آهستگي بخوريد. اين كار در افزايش حس سيري مؤثر است.
5. مواد غذايي اشتهاآور و افزايندة قند خون را از محيط دور كنيد.
6. مواد غذايي خارج از رژيمتان را خريداري نكنيد كه ارادة شما را در پايبندي به رژيم غذايي سست كند. آن ها را به سبد غذايي خانواده وارد نكنيد.
7. از مصرف غذا حين تماشاي تلويزيون يا مطالعه، پرهيز كنيد.
8. مصرف قند ساده، تنها به ميزاني مجاز است كه كارشناس تغذيه در رژيم شما گذاشته است.
9. نوشيدني هاي صنعتي مصرف نكنيد. انواع نوشيدني هاي طبيعي و تهيه شده در منزل را بنوشيد.
مواد غذايي مناسب
هنگام غذاخوردن مهم اين است كه شما خود را جداي از ديگران ندانيد و معذب نباشيد و احساس نكنيد كه به دليل بيماري داراي محدوديت هستيد. شما هم مانند ساير اعضاي خانواده لياقت لذت بردن از غذا را داريد.
شما و خانواده تان مي توانيد مواد غذايي مشتركي مصرف كنيد. فقط به خاطر داشته باشيد كه بايد دقيقاً مقادير را مطابق برنامة غذايي مصرف كنيد كه كارشناس تغذيه و پزشكتان تنظيم كرده اند و رفتارهاي غذايي مناسب را انجام دهيد.
مثال هايي براي دريافت غذايي روزانه:
در اين قسمت چند مثال از مواد غذايي مناسبي آورده شده است كه مي توانيد روزانه دريافت كنيد؛ ولي دقت كنيد كه ميزان مجاز دريافتي از هر مادة غذايي براي شما، متناسب با مقداري است كه كارشناس تغذيه و پزشك تان محاسبه كرده اند.
صبحانه
نان سبوس دار+ پنير+ خيار و گوجه‌ فرنگي
نان سبوس دار + پنير+ گردو
نان سبوس دار + سفيدة تخم‌ مرغ+ خيار و گوجه فرنگي
نان سبوس دار + عدسي
انواع ميوه هاي تازه وفصلي
ميان وعده :
انواع ميوه هاي تازه و فصلي
انواع سبزيجات تازه و ترجيحاً خام
انواع مغزها به شكل خام و كم نمك
شير كم چرب+ بيسكويت سبوس دار
نان سبوس دار + پنير+ خيار و ‌گوجه فرنگي يا سبزي‌ خوردن
نهار يا شام
برنج قهوه اي+ خورشت+ سالاد بدون سس+ ماست كم چرب
سبزي پلو+ ماهي آب پز يا كبابي+ سالاد شيرازي+ دوغ بدون نمك
برنج قهوه اي+ مرغ آب پز+ سبزي خوردن+ ماست خيار
نان سبوس دار+ كوكو يا كتلت+ بوراني
لوبياپلو يا عدس پلو يا هويج پلو+ ماست و كدو
همچنان توجه كنيد كه غذاها، آب پز يا كبابي يا بخارپز تهيه شوند و آن ها را به صورت كم چرب و كم نمك مصرف كنيد.
استخراج از : فصلنامه پزشكي شخصي